W MIESZKANIU LELEWELA
(Duży pokój na pierwszym piętrze. Z lewej dwa okna.
Drzwi w głębi, wiodące do sieni. Z prawej drzwi do pokoju obok.
Ściany żółte, pokryte szafami z półek prostych, na których stosy książek
nie oprawionych.
Stół, kilka krzeseł, kanapa.
Na stole lampa, przyrządy pisarskie i rysownicze, blachy i rylce,
medale,monety).
LELEWEL JOACHIM
(siedzi pochylony nad stolikiem)
(w ręku trzyma monetę i szkło zwiększające)
Czyja to może być moneta - ?
Napis już prawie nieczytelny.
B, O, - Bolesław - ale który?
(odkłada monetę)
(bierze książkę)
Dla porównania weźmy dzieło...
(słychać pukanie)
(ze sieni wpada:)
BRONIKOWSKI KSAWERY
(zdyszany)
Jesteś, kochany? - - biegiem pędem
i ledwom dopadł rogu Freta.
(Tuż za nim przez uchylone drzwi wchodzi:)
HERMES
(przystaje u drzwi).
BRONIKOWSKI
Wiesz, co się dzieje?!
LELEWEL
Ciszej. - Cicho. -
Tam -
(wskazuje na boczne drzwi z lewej)
Tam mój ojciec stary - kona.
BRONIKOWSKI
Rzecz rozpoczęła się spragniona.
Byt zaczęliśmy nieśmiertelny.
Podchorążowie już powstali
i wzięli Księcia lub zabili.
Rząd trzeba złożyć, i tej chwili.
LELEWEL
Co mówisz?! - Dawno się gotuję; -
lecz dziś - gdy chwile policzone; -
ty wiesz, co dla tej Sprawy czuję. - -
Gdy każda jego dzisiaj chwila
może ostatnia być - - zmęczenie -
bezsenne noce - wczoraj - dalej -
już od tygodnia - jak nikogo
nie widywałem.
BRONIKOWSKI
Dzisiaj rano
przysięgę od nich odebrano
w kościele - czynił to Nabielak.
Nabielak stanął na ich czele.
W tej chwili w ruchu miasto całe.
A jutro już....
LELEWEL
Dzień nowy - !
Z dawna - tak - byłem już gotowy -
lecz dziś - co mówisz - nic nie słyszę,
bo tam - tam jestem cały słuchem,
bo - lada chwila - - tam jest siostra -
czuwa - więc cicho mówić muszę,
bo zasnął chwilę. - - - W tym, co mówisz,
ciężar ogromny spadł na duszę.
BRONIKOWSKI
Aleś ty jeden jest, człowieku,
konieczny. - Zebrać trzeba ludzi.
W chwili tej, gdy się naród budzi,
ty nie chcesz wziąć na siebie grzechu
niedbalstwa?
LELEWEL
Innych macie.
BRONIKOWSKI
Tyś przyrzeczenie składał, bracie.
Natychmiast zwołaj - spisz ich listę.
Poniechaj sprawy osobiste,
bo to jest rzecz ogromnej wagi,
to się stać musi.
LELEWEL
To się stanie,
co Bóg zakreślił w swojej woli,
nie to, co człowiek zaś ma w planie.
BRONIKOWSKI
Pan nie masz prawa.
LELEWEL
Serce boli.
Bóg wprzódy inne skreślił prawo.
Tu moje prawo - dziś, w tej chwili
od loża ojca pójść nie mogę.
Nie pójdę nigdzie. -
BRONIKOWSKI
Czyś oszalał?!
LELEWEL
Nie będę mojej duszy kalał,
i tom pamięci ojca winien,
żem przy nim zostać dziś powinien.
Bóg, co ojczyznę z martwych wskrzesza,
snadż sam mnie skazał dziś w odstawę
i innym w ręce daje Sprawę,
a mnie z tej winy dziś rozgrzesza.
BRONIKOWSKI
Mam odejść z niczem?
LELEWEL
Z niczem - z niczem.
BRONIKOWSKI
Z jak strasznym mówisz to obliczem - - ?
Ja tu biegłem i wbiegłem zdyszany,
bom sądził, że rozum zastanę,
że Pallas, że wróżka Ulissa
u ciebie przebywa z Egidą -
a widzę, że nie słuchasz Pallady,
tylkoś wylękły, tylkoś blady,
nie rączy, jako człowiek czynu.
LELEWEL
Nie najdziesz u mnie Pallady,
nie najdziesz u mnie nadziei.
Przez myśli moich ognisko
cień przemknął się z Cheronei;
przetom wylękły, przetom blady.
Nie najdziesz Pallady, nadziei.
Raczej, to widzę, Hermes nagi
wszedł i u wrót tych z wężem czeka,
by duszę wieść człowieka,
gdyby dziś martwe ojca ciało
w mym ręku syna - tam ostało.
Dopokąd Bóg ten wrót mych strzeże,
dostępu nie ma tu Bóg inny.
Sądź przeto, bracie, czym jest winny - ?
Dzisiaj nic nie wiem, nie pamiętam.
Wszystko na dzisiaj we mnie zmarło
i łzy.... ściskają....
BRONIKOWSKI
(odchodzi).
LELEWEL
Bądź zdrów. -
(słucha pode drzwiami pokoiku ojca)
(wraca do stolika)
(usiada)
(bierze monetę i szkło zwiększające)
Bolesław - ale który - ?
Napis - i rycerz na koniku -
z mieczem i tarczą - gwiazda z boku.
Wykopalisko. - Przerysuję.
Z rysunku łatwiej wymiarkuję. -
(rysuje)
Cięży głowa.
Niejasno widzę. - Kształt się gubi.
(przestaje rysować).
HERMES
(idzie w kierunku pokoiku bocznego).
LELEWEL
(zamyślony)
Któż - ? Czartoryski - ja - Niemcewicz. -
Lubecki może - ? - Rzecz się złoży.
Sejm trzeba zwołać. - - Palec Boży. -
Chłopicki! - - Sprawa się zaczyna.
Późno.
(patrzy ku zegarowi)
Już dziewiąta godzina.
HERMES
(wchodzi we drzwi z prawej)
(do pokoiku ojca Lelewela).
LELEWEL
(wstaje)
(chwieje się)
(idzie do okna)
(stoi chwilę przy oknie)
(odchodzi od okna)
(ku stolikowi)
(usiada)
(zegar poczyna bić dziewiątą).
(Ze drzwi z prawej)
(wychodzi:)
HERMES
(prowadząc starego Ojca Lelewela).
OJCIEC
(idący za Hermesem ku drzwiom w głębi)
(zatrzymuje się w pół drogi)
(poza krzesłem syna).
OJCIEC
Nie czekaj, stamtąd nikt nie wraca.
Żywemu tobie żywa praca.
Nie czekaj - jestem marny cień
i zgasnę, skoro błyśnie świt.
Padam, jak pada stary pień,
skruszały, zgnębion wielą lat.
Bierz jeno żywą szybką myśl
i gotuj Czyn, i sposób Czyn
spólnością, zgodą kurnych chat.
Goń szybką myśl - myśl lotny puch,
przegania wichrem świat.
O spiesz, o spiesz, myśl lotny puch,
gnana w przestrzeniach wichrem burz.
Ockniesz się jutro w klątwie strat,
a wtedy pojmiesz głębie win:
czym będzie jutro, czym jest dziś,
gdy błyśnie szary świt....
LELEWEL
(zadumany)
Jak starożytny grecki mit,
nieznany mężom życia bieg
i niezgadniony kresny czas,
gdy Kloto dzierga krosien ścieg.
Dzisiajże starzec ciężko legł,
gdy się obudzą żądza mas
i pędem rwie, i naprzód rwie
spólnością wszystkich klas.
Trzebaż, abym ja ognia strzegł,
a ręce moje załamane
u wrót grobowca, który sypię
ojcu - mnież cieszyć się na stypie?
OJCIEC
O, żegnaj, lice zadumane -
żegnaj, w dalekie idę kraje
na elizejskie ciche gaje
i wzrok się myli, oczy lsną
i ledwie syna cię poznają,
bądź zdrów - o, nie plam ty się krwią - !
LELEWEL
(wstaje)
Czemuż to ręce załamane?
Mój czyn - tam - znak - ostatni kres,
tam krew - mój ojciec kona tam
i ja w ustawnym żalu łez.
O precz - o precz - wyzwolin mnie,
bo mię ten ciężar łzawy gnie.
Ja nie chcę łez - chcę krwi, chcę krwi! -
- Ojcze!
OJCIEC
O, nie plam ty się krwią -
LELEWEL
Chcę krwi - ach, głos - czyj szept, czyj cień
Po szybach wicher brzękiem gra,
na ulicach się huragan zrywa.
Tłum ludzi pędzi - tam, to tu -
Zmęczonym tak - o, snu - o, snu -
bezsennych nocy tyle,
a tam się obudzą za chwilę,
tam wstają, gonią, rodzą myśl,
budują państwo - ognia żec! -
O, czemuż mnie nie wolno biec - ?
OJCIEC
Odchodzę precz, odchodzę precz -
próżno mnie twego serca strzec.
LELEWEL
Dzielą poczęli dziś część lwią.
OJCIEC
Synu, o, nie plam ty się krwią.
LELEWEL
Wolność, dziś święto, dzisiaj czyn.
Myśl lotny puch - ulata precz -
tam Polska już poczęta rzecz.
OJCIEC
Byłeś mi wdzięczny syn...
LELEWEL
Precz Izy, precz smutku, precz, precz żal;
już myśl poczęła wielką rzecz,
myśl lotna, ścigła - precz łzy, precz...
OJCIEC
We wieczność idę, w dal.
LELEWEL
Potęgę sił mi tęgich daj!
Przemóc obawy, troski, znój,
biec tam, gdzie ma się zacząć bój,
a Polska państwem letnich snów!
OJCIEC
(oddala się ku drzwiom w głębi, za Hermesem)
W spokojów wiecznych idę gaj.
Bądź zdrów, bądź zdrów, bądź zdrów.
(przepada we drzwiach).
LELEWEL
(odwraca się)
(spostrzega drzwi otwarte)
Ha! Co to - !? Czy kto przyszedł znów
mnie wzywać - co to? - Pusta sień.
(Z pokoiku z lewej wchodzi)
SIOSTRA LELEWELA
(znużona).
LELEWEL
(patrząc na nią)
Mój ojciec!!! -
(w kierunku drzwi)
Ojca mego cień!
SIOSTRA
(wskazując drzwi pokoiku)
(niepewne cicho)
Śpi - śpi - -
LELEWEL
(cicho w myślach)
Wiem, wieczny to już sen.
SIOSTRA
Nie śmiałam dotknąć skroni, czoła. -
LELEWEL
(chce coś mówić).
SIOSTRA
Ciszej. - -
LELEWEL
Głos zbudzić go nie zdoła.
Duch jego odszedł już daleko.
(wchodzą oboje do pokoiku ojca)
(skąd tejże chwili Lelewel wraca).
SIOSTRA
(wraca i zatrzymuje się w progu pokoiku)
Patrz, łzy z przymkniętych powiek cieką...
LELEWEL
Ostatnie jego do nas słowa...
SIOSTRA
Był ktoś u ciebie - wejść nie śmiałam,
lecz uchyliłam drzwi na chwilę.
Odeszłam odeń tylko tyle,
co was u drzwi słuchałam.
Prot właśnie nadejść miał w tej porze,
więc chciałam z nim prześcielić łoże,
bo sama nie byłabym w stanie... -
Skończyła się już nasza trwoga -
gdy odszedł duch do Boga.
(Przez otwarte drzwi z korytarza wpada:)
PROT, BRAT LELEWELA
(przejęty radością)
(gdy ma wybuchnąć potokiem stów)
(z wieścią z miasta)
(słowa mu giną i martwieją na widok brata i siostry)
(stojących bez ruchu).
NIKE SPOD CHERONEI
(wbiega tuz za nim)
(i przesłaniając go ręką w gwałtownym ruchu)
(mówi za niego:)
Radość wam wróżę!
Umarli biorą róże!!
Mrą wasi wrogowie
i waszych świętości stróże
walczą! Idą w honorze!
Więzy zerwane!
Śmierć kosi! Przez ten dom dąży!
Zbudź się ludom chorąży!
Śmierć tobie wzięła trud
i ciężar, co ciąży.
Zbrój się w męczarni ducha!
Tam krew i zawierucha!! - - -
Czyż wy zdeptać miłości niezdolni?! -
Wy dziś już - wolni!!
(Bębny wojsk przechodzących daleko w ulicach).
(Duży pokój na pierwszym piętrze. Z lewej dwa okna.
Drzwi w głębi, wiodące do sieni. Z prawej drzwi do pokoju obok.
Ściany żółte, pokryte szafami z półek prostych, na których stosy książek
nie oprawionych.
Stół, kilka krzeseł, kanapa.
Na stole lampa, przyrządy pisarskie i rysownicze, blachy i rylce,
medale,monety).
LELEWEL JOACHIM
(siedzi pochylony nad stolikiem)
(w ręku trzyma monetę i szkło zwiększające)
Czyja to może być moneta - ?
Napis już prawie nieczytelny.
B, O, - Bolesław - ale który?
(odkłada monetę)
(bierze książkę)
Dla porównania weźmy dzieło...
(słychać pukanie)
(ze sieni wpada:)
BRONIKOWSKI KSAWERY
(zdyszany)
Jesteś, kochany? - - biegiem pędem
i ledwom dopadł rogu Freta.
(Tuż za nim przez uchylone drzwi wchodzi:)
HERMES
(przystaje u drzwi).
BRONIKOWSKI
Wiesz, co się dzieje?!
LELEWEL
Ciszej. - Cicho. -
Tam -
(wskazuje na boczne drzwi z lewej)
Tam mój ojciec stary - kona.
BRONIKOWSKI
Rzecz rozpoczęła się spragniona.
Byt zaczęliśmy nieśmiertelny.
Podchorążowie już powstali
i wzięli Księcia lub zabili.
Rząd trzeba złożyć, i tej chwili.
LELEWEL
Co mówisz?! - Dawno się gotuję; -
lecz dziś - gdy chwile policzone; -
ty wiesz, co dla tej Sprawy czuję. - -
Gdy każda jego dzisiaj chwila
może ostatnia być - - zmęczenie -
bezsenne noce - wczoraj - dalej -
już od tygodnia - jak nikogo
nie widywałem.
BRONIKOWSKI
Dzisiaj rano
przysięgę od nich odebrano
w kościele - czynił to Nabielak.
Nabielak stanął na ich czele.
W tej chwili w ruchu miasto całe.
A jutro już....
LELEWEL
Dzień nowy - !
Z dawna - tak - byłem już gotowy -
lecz dziś - co mówisz - nic nie słyszę,
bo tam - tam jestem cały słuchem,
bo - lada chwila - - tam jest siostra -
czuwa - więc cicho mówić muszę,
bo zasnął chwilę. - - - W tym, co mówisz,
ciężar ogromny spadł na duszę.
BRONIKOWSKI
Aleś ty jeden jest, człowieku,
konieczny. - Zebrać trzeba ludzi.
W chwili tej, gdy się naród budzi,
ty nie chcesz wziąć na siebie grzechu
niedbalstwa?
LELEWEL
Innych macie.
BRONIKOWSKI
Tyś przyrzeczenie składał, bracie.
Natychmiast zwołaj - spisz ich listę.
Poniechaj sprawy osobiste,
bo to jest rzecz ogromnej wagi,
to się stać musi.
LELEWEL
To się stanie,
co Bóg zakreślił w swojej woli,
nie to, co człowiek zaś ma w planie.
BRONIKOWSKI
Pan nie masz prawa.
LELEWEL
Serce boli.
Bóg wprzódy inne skreślił prawo.
Tu moje prawo - dziś, w tej chwili
od loża ojca pójść nie mogę.
Nie pójdę nigdzie. -
BRONIKOWSKI
Czyś oszalał?!
LELEWEL
Nie będę mojej duszy kalał,
i tom pamięci ojca winien,
żem przy nim zostać dziś powinien.
Bóg, co ojczyznę z martwych wskrzesza,
snadż sam mnie skazał dziś w odstawę
i innym w ręce daje Sprawę,
a mnie z tej winy dziś rozgrzesza.
BRONIKOWSKI
Mam odejść z niczem?
LELEWEL
Z niczem - z niczem.
BRONIKOWSKI
Z jak strasznym mówisz to obliczem - - ?
Ja tu biegłem i wbiegłem zdyszany,
bom sądził, że rozum zastanę,
że Pallas, że wróżka Ulissa
u ciebie przebywa z Egidą -
a widzę, że nie słuchasz Pallady,
tylkoś wylękły, tylkoś blady,
nie rączy, jako człowiek czynu.
LELEWEL
Nie najdziesz u mnie Pallady,
nie najdziesz u mnie nadziei.
Przez myśli moich ognisko
cień przemknął się z Cheronei;
przetom wylękły, przetom blady.
Nie najdziesz Pallady, nadziei.
Raczej, to widzę, Hermes nagi
wszedł i u wrót tych z wężem czeka,
by duszę wieść człowieka,
gdyby dziś martwe ojca ciało
w mym ręku syna - tam ostało.
Dopokąd Bóg ten wrót mych strzeże,
dostępu nie ma tu Bóg inny.
Sądź przeto, bracie, czym jest winny - ?
Dzisiaj nic nie wiem, nie pamiętam.
Wszystko na dzisiaj we mnie zmarło
i łzy.... ściskają....
BRONIKOWSKI
(odchodzi).
LELEWEL
Bądź zdrów. -
(słucha pode drzwiami pokoiku ojca)
(wraca do stolika)
(usiada)
(bierze monetę i szkło zwiększające)
Bolesław - ale który - ?
Napis - i rycerz na koniku -
z mieczem i tarczą - gwiazda z boku.
Wykopalisko. - Przerysuję.
Z rysunku łatwiej wymiarkuję. -
(rysuje)
Cięży głowa.
Niejasno widzę. - Kształt się gubi.
(przestaje rysować).
HERMES
(idzie w kierunku pokoiku bocznego).
LELEWEL
(zamyślony)
Któż - ? Czartoryski - ja - Niemcewicz. -
Lubecki może - ? - Rzecz się złoży.
Sejm trzeba zwołać. - - Palec Boży. -
Chłopicki! - - Sprawa się zaczyna.
Późno.
(patrzy ku zegarowi)
Już dziewiąta godzina.
HERMES
(wchodzi we drzwi z prawej)
(do pokoiku ojca Lelewela).
LELEWEL
(wstaje)
(chwieje się)
(idzie do okna)
(stoi chwilę przy oknie)
(odchodzi od okna)
(ku stolikowi)
(usiada)
(zegar poczyna bić dziewiątą).
(Ze drzwi z prawej)
(wychodzi:)
HERMES
(prowadząc starego Ojca Lelewela).
OJCIEC
(idący za Hermesem ku drzwiom w głębi)
(zatrzymuje się w pół drogi)
(poza krzesłem syna).
OJCIEC
Nie czekaj, stamtąd nikt nie wraca.
Żywemu tobie żywa praca.
Nie czekaj - jestem marny cień
i zgasnę, skoro błyśnie świt.
Padam, jak pada stary pień,
skruszały, zgnębion wielą lat.
Bierz jeno żywą szybką myśl
i gotuj Czyn, i sposób Czyn
spólnością, zgodą kurnych chat.
Goń szybką myśl - myśl lotny puch,
przegania wichrem świat.
O spiesz, o spiesz, myśl lotny puch,
gnana w przestrzeniach wichrem burz.
Ockniesz się jutro w klątwie strat,
a wtedy pojmiesz głębie win:
czym będzie jutro, czym jest dziś,
gdy błyśnie szary świt....
LELEWEL
(zadumany)
Jak starożytny grecki mit,
nieznany mężom życia bieg
i niezgadniony kresny czas,
gdy Kloto dzierga krosien ścieg.
Dzisiajże starzec ciężko legł,
gdy się obudzą żądza mas
i pędem rwie, i naprzód rwie
spólnością wszystkich klas.
Trzebaż, abym ja ognia strzegł,
a ręce moje załamane
u wrót grobowca, który sypię
ojcu - mnież cieszyć się na stypie?
OJCIEC
O, żegnaj, lice zadumane -
żegnaj, w dalekie idę kraje
na elizejskie ciche gaje
i wzrok się myli, oczy lsną
i ledwie syna cię poznają,
bądź zdrów - o, nie plam ty się krwią - !
LELEWEL
(wstaje)
Czemuż to ręce załamane?
Mój czyn - tam - znak - ostatni kres,
tam krew - mój ojciec kona tam
i ja w ustawnym żalu łez.
O precz - o precz - wyzwolin mnie,
bo mię ten ciężar łzawy gnie.
Ja nie chcę łez - chcę krwi, chcę krwi! -
- Ojcze!
OJCIEC
O, nie plam ty się krwią -
LELEWEL
Chcę krwi - ach, głos - czyj szept, czyj cień
Po szybach wicher brzękiem gra,
na ulicach się huragan zrywa.
Tłum ludzi pędzi - tam, to tu -
Zmęczonym tak - o, snu - o, snu -
bezsennych nocy tyle,
a tam się obudzą za chwilę,
tam wstają, gonią, rodzą myśl,
budują państwo - ognia żec! -
O, czemuż mnie nie wolno biec - ?
OJCIEC
Odchodzę precz, odchodzę precz -
próżno mnie twego serca strzec.
LELEWEL
Dzielą poczęli dziś część lwią.
OJCIEC
Synu, o, nie plam ty się krwią.
LELEWEL
Wolność, dziś święto, dzisiaj czyn.
Myśl lotny puch - ulata precz -
tam Polska już poczęta rzecz.
OJCIEC
Byłeś mi wdzięczny syn...
LELEWEL
Precz Izy, precz smutku, precz, precz żal;
już myśl poczęła wielką rzecz,
myśl lotna, ścigła - precz łzy, precz...
OJCIEC
We wieczność idę, w dal.
LELEWEL
Potęgę sił mi tęgich daj!
Przemóc obawy, troski, znój,
biec tam, gdzie ma się zacząć bój,
a Polska państwem letnich snów!
OJCIEC
(oddala się ku drzwiom w głębi, za Hermesem)
W spokojów wiecznych idę gaj.
Bądź zdrów, bądź zdrów, bądź zdrów.
(przepada we drzwiach).
LELEWEL
(odwraca się)
(spostrzega drzwi otwarte)
Ha! Co to - !? Czy kto przyszedł znów
mnie wzywać - co to? - Pusta sień.
(Z pokoiku z lewej wchodzi)
SIOSTRA LELEWELA
(znużona).
LELEWEL
(patrząc na nią)
Mój ojciec!!! -
(w kierunku drzwi)
Ojca mego cień!
SIOSTRA
(wskazując drzwi pokoiku)
(niepewne cicho)
Śpi - śpi - -
LELEWEL
(cicho w myślach)
Wiem, wieczny to już sen.
SIOSTRA
Nie śmiałam dotknąć skroni, czoła. -
LELEWEL
(chce coś mówić).
SIOSTRA
Ciszej. - -
LELEWEL
Głos zbudzić go nie zdoła.
Duch jego odszedł już daleko.
(wchodzą oboje do pokoiku ojca)
(skąd tejże chwili Lelewel wraca).
SIOSTRA
(wraca i zatrzymuje się w progu pokoiku)
Patrz, łzy z przymkniętych powiek cieką...
LELEWEL
Ostatnie jego do nas słowa...
SIOSTRA
Był ktoś u ciebie - wejść nie śmiałam,
lecz uchyliłam drzwi na chwilę.
Odeszłam odeń tylko tyle,
co was u drzwi słuchałam.
Prot właśnie nadejść miał w tej porze,
więc chciałam z nim prześcielić łoże,
bo sama nie byłabym w stanie... -
Skończyła się już nasza trwoga -
gdy odszedł duch do Boga.
(Przez otwarte drzwi z korytarza wpada:)
PROT, BRAT LELEWELA
(przejęty radością)
(gdy ma wybuchnąć potokiem stów)
(z wieścią z miasta)
(słowa mu giną i martwieją na widok brata i siostry)
(stojących bez ruchu).
NIKE SPOD CHERONEI
(wbiega tuz za nim)
(i przesłaniając go ręką w gwałtownym ruchu)
(mówi za niego:)
Radość wam wróżę!
Umarli biorą róże!!
Mrą wasi wrogowie
i waszych świętości stróże
walczą! Idą w honorze!
Więzy zerwane!
Śmierć kosi! Przez ten dom dąży!
Zbudź się ludom chorąży!
Śmierć tobie wzięła trud
i ciężar, co ciąży.
Zbrój się w męczarni ducha!
Tam krew i zawierucha!! - - -
Czyż wy zdeptać miłości niezdolni?! -
Wy dziś już - wolni!!
(Bębny wojsk przechodzących daleko w ulicach).
