nad Wilią i Niemnem (wiersz klasyka)

Inesa Szulska

Charles Baudelaire nad Wilią i Niemnem

Szczególne zainteresowanie osobowością Charlesa Baudelaire’a i jego poezją przypada na Litwie na przełom XIX i XX wieku, naznaczony obecnością zwolenników „nowej sztuki”: Józefa Albina Herbaczewskiego (Juozapasa Albinasa Herbačiauskasa) (1876-1944) -– twórcy piszącego po polsku i litewsku, poety impresjonisty Kleopasa Jurgelionisa (1886-1963) oraz Sofiji Kymantaitė-Čiurlionienė (1886-1958), autorki modernistycznych dramatów. Swój udział w przejmowaniu europejskich form modernizmu przez wymienionych litewskich twórców miały atmosfera ideowa „Młodej Polski” i bezpośrednie kontakty z krakowskim środowiskiem artystycznym [1]. Stąd też poezję autora Paryskiego spleenu, obok języka oryginału, poznawano poprzez polskie przekłady, w tym przekład Kwiatów zła A. Langego i Z. Trzeszczkowskiej, wydany w 1894 roku. Świadectwa uważnej lektury Baudelaire’a z łatwością dostrzec można w twórczości litewskich modernistów: w pismach Herbaczewskiego (Herbačiauskasa) pojawia się bohater, jak u twórcy Kwiatów zła, odczuwający śmieszność pozycji proroka w czasach mu nieprzychylnych, jak też szczególny rodzaj mizoginizmu wobec kobiecych bohaterek, traktowanych jako istoty niższego rzędu obok poetyzowanej „świętej prostytucji”. W podobny sposób, wiernie odwzorowując Baudelaire’owski styl, miłość do kobiety, destrukcyjnie wpływającą na twórczy pierwiastek poetyckiego natchnienia, ukazywał w swoich wierszach K. Jurgelionis.

 

Ówczesna litewska krytyka literacka niewątpliwie doceniała wpływ, jaki wywarł Ch. Baudelaire na ukształtowanie światopoglądu modernistów europejskich, choć skala oceny była bardzo zróżnicowana w zależności od przekonań autorów wypowiedzi. Żona wybitnego litewskiego kompozytora M. K. Čiurlionisa, Sofija we wstępie do Kritikos žvilgsnis į Lietuvos inteligentiją (Spojrzenie krytyka na litewską inteligencję) (1910) z goryczą pisała: „Zapytajmy naszą inteligencję, co czyta po powrocie z sądu, z biura, po wizycie u chorego, a usłyszymy, że nazwiska Nietzschego, Baudelaire’a, Maeterlincka najczęściej są im obce, jak wszystkich innych geniuszy ludzkiej myśli, [...] poszukujących wyższych form życia i chęci ujrzenia prawdziwego człowieka” [2]. Stąd też, świadoma potrzeby zaszczepienia w szerszym gronie czytelników znajomości nowoczesnych zdobyczy kultury europejskiej, swój indywidualny program estetyczny budowała na harmonijnej koegzystencji literatury światowej i narodowej, zalecając w innym studium krytycznym Lietuvoje (Na Litwie) odnowę litewskiej kultury (też literatury) poprzez korzystanie z dorobku uznanych twórców: H. Ibsena, Ch. Baudelaire’a, M. Maeterlincka i R. Wagnera [3]. Na drugim, przeciwstawnym biegunie znalazł się klasyk litewskiej poezji romantycznej poeta-ksiądz Maironis (Jonas Mačiulis) (1862-1932), potępiający postawę autora Kwiatów zła za demoralizującą treść i afirmację najniższych ludzkich instynktów [4].

Z historii przekładów

Po raz pierwszy poezja Ch. Baudelaire’a zabrzmiała w języku litewskim za pośrednictwem poety, księdza Motiejusa Gustaitisa (1870-1927), jednego z przedstawicieli symbolizmu w literaturze litewskiej, który dokonał przekładu wiersza LXXVIII Spleen (Splinas). Niekiedy tłumaczenia poezji Ch. Baudelaire’a i R. M. Rilkiego, stawały się przepustką do świata literatury, jak w przypadku Viktorasa Katilisa (1910-1989) - prozaika, mistrza intelektualnej prozy, który zadebiutował jako tłumacz w 1931 roku w piśmie „Pjūvis”. Następnie w latach czterdziestych XX wieku wybrane utwory autora Kwiatów zła przekładał Vytautas Mačernis: Vakaro harmonija (XLVII Harmonie du soir), Pakvietimas kelionėn (LIII L’ Invitation au voyage), Kraujo fontanas (CXIII La Fontaine de sang), CVII Vienišojo vynas (Le Vin du solitaire) oraz CXI Pasmerktos moterys (Femmes damnées). Te pochodzące z Petits poèmes en prose przekłady, pozostawione przez przedwcześnie zmarłego poetę w rękopisach zostały później umieszczone w pośmiertnym zbiorowym wydaniu poezji Po ūkanotu nežinios dangum (Pod zachmurzonym niebem niewiedzy) [5]. Swój udział w przyswojeniu literaturze litewskiej dorobku autora Kwiatów zła miała również Salomėja Nėris (1904-1945), wybitna litewska poetka (por. Dailininko troškimas – Pragnienie artysty). W rękopisie zbioru Žiaurusis Dievas (Okrutny Bóg) pozostały natomiast przekłady poezji Baudelaire’a Broniusa Krivickasa (1919-1952) - poety, prozaika, krytyka literackiego i teatralnego, uczestnika litewskiego ruchu oporu wobec radzieckiej władzy po roku 1945.

W drugiej połowie XX wieku tłumaczeniem poezji Ch. Baudelaire’a na litewski zajmowali się m. in. poeci Vladas Baltuškevičius, Tomas Venclova, Alfonsas Nyka-Niliūnas, Sigitas Geda i Donaldas Kajokas [6] Pierwszy powojenny tłumacz poezji autora Paryskiego spleenu Vladas Baltuškevičius podjął się tego zadania około 1966 roku, ogółem przełożył ok. 60 wierszy, które ukazały się w dwóch zbiorach w latach 1996-1997. Do znanych przekładów Baudelaire’a należy LXXXIX Le Cygne (Gulbė) autorstwa wybitnego współczesnego litewskiego poety T. Venclovy, który ma kilka innych przekładów w swoim dorobku. W 1990 roku przez wydawnictwo „Andrena dictum” zostały wydane Jounaux intimes (Intymūs dienoraščiai), natomiast w roku 2002 wydawnictwo „Baltos lankos” wydało Le Spleen de Paris (Paryžiaus splinas: eilėraščiai proza) w przekładzie poety Alfonsasa Nyki-Niliūnasa.

W ostatnich latach w litewskiej prasie kulturalnej ukazywały się wybrane tłumaczenia poezji Baudelaire’a autorstwa Sigitasa Gedy: XC Septyni seniai (Les Sept Vieillards), XCII Aklėji (Les Aveugles), XCVI Žaidimas (Le Jeu), XCIX (Je n΄ai pas oublié, voisine de la ville...), oraz pochodzące z cyklu La Mort (wcześniej tłumaczonego przez T. Venclovę) CXXVI Kelionė (Le Voyage) i VII Vampyro metamorfozės (Métamorphoses du vampire) [7]. Dyskusje, jakie zainicjowały te przekłady, umieszczone na stronie internetowej pisma „Šiaurės Atėnai” nie tylko ujawniły stopień znajomości wśród litewskich czytelników twórczości Baudelaire’a (głównie Paryskiego spleenu i Kwiatów zła), ale umożliwiły również wymianę poglądów na temat turpistycznej wyobraźni poety i poszukiwań obszarów wspólnych dla dziewiętnastowiecznego modernizmu i wytworów współczesnej kultury masowej, jak np. filmowe horrory rodem z Hollywood. Najsłynniejszy tom Baudelaire’a Les Fleurs du mal w przekładzie S. Gedy (który twórczości francuskiego poety poświęcił trzy lata) – Piktybės gėlės planuje w 2005 roku wydać wydawnictwo Związku Pisarzy Litwy (Lietuvos rašytojų sąjungos leidykla).

Pozostając jeszcze przy działalności translatorskiej Sigitasa Gedy, warto przyjrzeć się oryginalnej interpretacji postawy paryskiego dandysa przez tłumacza w kontekście postrzegania zadań i miejsca poety w świecie. W jednym ze swych esejów ten jeden z najbardziej uznanych współczesnych poetów na Litwie pisze:

(...) Mnie się wydaje, że wiarą poety jest poezja. Ostatnio zajmowałem się redakcją Baudelaire’a. Za młodu on w ogóle nie miał wiary: haszysz, heroina, kobiety, paryska bohema, a później, jak czytasz jego „Dzienniki intymne” albo „Moje obnażone serce”, którym bardzo się zachwycał i przepisywał sobie młody Vytautas Mačernis, to znajdujesz ciągle powtarzające się słowa: „praca-modlitwa”, „praca i modlitwa”. Baudelaire nawet sam dla siebie napisał modlitwę, prosił w niej Boga – za pośrednictwem matki i Edgara Poe – by zostawił dla niego choć trochę miejsca w niebie (...) [8].

Artysta i mistrz

Artystowska poza Charlesa Baudelaire’a i całej zachodnioeuropejskiej bohemy pobudzała wyobraźnię młodych litewskich poetów, stając się atrakcyjnym wzorcem do naśladowania. Poeta Balys Sruoga (1896-1947) zapożyczył ok. roku 1914 pozę „symbolisty”, pelerynę i wolność obyczajów, a w swojej twórczości poetyckiej wykorzystywał znaną zasadę „correspondances”, choć jedynie w celu wzbogacenia ciągu skojarzeniowego do zaskoczenia czytelnika rzadkimi obrazami, bez uposażenia w głębszą symboliczną treść [9]. Taką ornamentacyjną rolę spełnia epitet „spalva tylia”(„cicha barwa”) w wierszu z tomu Bangų viršūnės:

Aš pamilau kaip gyvatą
Pokochałem jak życie
Tavo spalvą tylią
Twoją barwę cichą [10].

Podobnie styl bycia Henrikasa Radauskasa (1910-1970) - znawcy sztuki, dandysa, twórcy oryginalnego i nie mieszczącego się w ścisłych ramach żadnej szkoły czy kierunku bliski był postawie autora Kwiatów zła. Przy tej okazji warto podkreślić, że bezpośrednie aluzje do dandysowskiej postawy francuskiego poety obecne były również w litewskiej prozie, dowodem czego jest powieść Antanasa Škėmy Balta drobulė (Biały całun) (1952-54), gdzie Ch. Baudelaire nieprzypadkowo występuje w roli bywalca modernistycznej kawiarni w towarzystwie O. Wilde’a, A. Rimbauda i F. Nietzschego.

Inspiracyjny potencjał poetyckiego obrazowania Ch. Baudelaire’a był często wykorzystywany przez pokolenia litewskich poetów, choć przybierał różne formy – od wykorzystania pewnych gotowych wzorców chwytów stylistycznych, strategii poetyckich po powielanie tematów. Do tych skrajnych należy postawa litewskiego symbolisty Leonasa Skabeiki (1904-1936), który wiedzę na temat literatury francuskiej posiadł podczas studiów na Uniwersytecie Kowieńskim w 1926 roku. Wyraźna fascynacja drastycznością obrazów poetyckich Baudelaire’a i otwarciem przez niego perspektywy nowego, demaskatorskiego sposobu opisu ukrywanych dotąd stron zła sprawiły, że również wiersze Skabeiki nasycone są obrazami erotycznych żądz „dotkliwych niczym setki zwinnych żmij”, pozostawiających w duszy „nie gojące się krwawiące rany”. Ta miejska poezja jest panoramą niezwykłej, jak na ówczesny charakter poezji litewskiej, odwagi w kreśleniu kwartałów czerwonych latarń, ciemnych zaułków, gdzie „tkwią zatrute grzechy” [11].

Do lektury Baudelaire’a przyznawał się również Antanas Venclova (1906-1971) - poeta, prozaik, krytyk i tłumacz, ojciec znanego współczesnego litewskiego poety Tomasa Venclovy. Literackie powinowactwa, wyrastające z obcowania z tą poezją szczególnie wyraźne są w jego pierwszych debiutanckich tomikach poetyckich powstałych z fascynacji ekspresjonizmem, jak Sutemų skersgatviuos (W mrokach zaułków) (1926) [12]

Nieco później poeta, prozaik i tłumacz Leonas Švedas (ur. 1918) (wydał swoje tomiki i powieści również po polsku), w swojej poezji realizował zasadę „correspondances”, szczególnie w zakresie przenikania się skojarzeń werbalnych i muzycznych.

Wcześniejsze przywołane przez Sigitasa Gedę młodzieńcze fascynacje Vytautasa Mačernisa (1921-1944) – poety, tłumacza, który zasłynął opisami swoich ekstatycznych widzeń (Vizijos) ujawniają kolejną formę obecności twórczości Ch. Baudelaire’a w kraju nad Niemnem – jako mistrza „poezji czystej” o oryginalnym warsztacie. Wpływ na wyobraźnię i światopogląd Mačernisa (gdzie obok siebie są W. Shakespeare, E. A. Poe, Ch. Baudelaire oraz wczesny Cz. Miłosz) unaocznia pośmiertny zbiór poezji Mačernisa Žmogaus apnuoginta širdis (Obnażone serce człowieka) (1970), bezpośrednio nawiązujący do Mon coeur mis à nu Baudelaire’a i jeszcze wcześniejszej twórczości Poe.

Podczas drugiej wojny światowej na okupowanym przez Niemców terytorium Litwy działały Wileński i Kowieński Uniwersytety, gdzie podczas zajęć z historii literatury litewskiej i światowej, obok H. Bergsona, S. Mallarmégo, A. Rimbauda czytano i komentowano twórczość Ch. Baudelaire’a [13]. Jest to symptomatyczne, bowiem wówczas formował się światopogląd młodego pokolenia poetów (V. Mačernisa, H. Nagysa, J. Balrušaitisa, V. Mykolaitisa - Putinasa, H. Radauskasa, A. Miškinisa, K. Bradūnasa, M. Indriūnasa, J. Švabaitė), pragnącego przywiązanie do starych tradycyjno-narodowych schematów zastąpić nowocześniejszymi formami refleksji nad formami zachodnioeuropejskiego modernizmu. Stąd bierze się szczególne zainteresowanie, zarówno czytelnicze jak i translatorskie twórczością Ch. Baudelaire’a, E. A. Poe, E. Verhaera, O. Miłosza. Znaczącą rolę w rozpowszechnieniu oddziaływania Baudelaire’owskiej estetyki na młode pokolenie litewskich twórców, wkraczających do literatury w latach 1940-1950 odegrała chętnie czytana poezja rosyjskich symbolistów przełomu XIX i XX wieku: A. Biełego, V. Briusowa, A. Błoka i K. Balmonta. Przykładu aktualności modernistycznej poetyki rodem z Kwiatów zła dostarcza wiersz Pesimizmo himnai (Hymny pesymizmu) Vincasa Mykolaitisa-Putinasa:

Bet kas gi tikėjimo pavergtas protas
Po cóż wiarą zniewolony rozum
Jei dvasioi nežadina jausmas liepsnotas,
Gdy w duszy nie drgają płomienie uczucia,
Jei blėsta širdies židinys išgyventas –
Gdy blednie gasnące ognisko życia -
Jei meilė – heterų pigus komplementas!
Gdy miłość – tani heter komplement!

Gdzie indziej poeta w samotności przemierza miasto:

Slankioju vienišas kryžkelių aikštėse,
Błądzę samotnie na skrzyżowań placach,
Brolio ir tėvo, ir motinos vengdamas,
Unikam ojca, matki i brata,
Savo buties apgaulingas vagis
Swego bytu żałosny złodziej [14]

Znaczniej później, już w latach sześćdziesiątych ten sam poeta, wówczas uznany prozaik i dramaturg napisze cykl wierszy Bodlero temomis (Na tematy Baudelaire’owskie), nawiązując swoistą dyskusję z francuskim poetą, gdzie materiałem polemicznym stały się motta – cytaty wierszy Baudelaire’a. Autor Altorių šešėly (W cieniu ołtarzy) szczególną uwagę poświęcił teorii odpowiedników, spotkaniu się w metaforze poezji, malarstwa, muzyki i innych sztuk. Postawę poety błądzącego wśród otaczających i krępujących wolę symboli, wsłuchującego się w ciszę, oddaje jak wagnerowski lejtmotiv powracająca fraza z IV Correspondances: „Gamta – tai šventovė, kur gyvi piliorai/ Kartais prabyla neaiškiais žodžiais” (”La Nature est un temple où de vivants piliers/ Laissent parfois sortir de confuses paroles”) [15].

Improwizacje na temat twórczości J. W. Goethego, E. A. Poe, Ch. Baudelaire’a uprawiali również poeci: Aleksys Churginas (ur. 1912), łączący antyczne motywy z tematami bliższymi współczesności (zbiory Sietuva (Głębia) (1973), Sankryža (Skrzyżowanie) (1974), Blyksniai (Błyski) (1976), Verden (Verdun) (1978)) oraz Eugenijus Matuzevičius (1917-1994).

Baudelaire w twórczości emigracyjnych poetów

Przyszły litewski poeta Jonas Aistis (1904-1973) bardzo wcześnie zainteresował się poezją Ch. Baudelaire’a i R. M. Rilkiego. Zdaniem badaczy, wrażenie tych jeszcze szkolnych lektur zauważalne jest w jego poezji powstałej przed drugą wojną światową, szczególnie w interpretacji Baudelaire’owskiego motywu metafizycznego strachu i misteryjności poetyckich doświadczeń rzeczywistości. [16]. Bliskie postawie francuskiego poety jest też podejmowanie przez Aistisa problemu poetyckiej komunikacji oraz działanie na mocy réversibilité – wyposażenie poezji w zdolność rewaloryzacji znaków rzeczywistości. Tom wierszy z roku 1934 Imago mortis poprzedzało motto z Baudelaire’owskiego Le Voyage: „O Mort, vieux capitane, il est temps! Levons l’ancre!/ Ce pays nous ennuie, ô Mort! Appareillons!”, a stylistyka tytułowego wiersza, który dał nazwę całemu tomikowi zdradza inspiracje Baudelaire’owskie w obrazowaniu nadjeżdżającej konno śmierci. [17]. Le Voyage przywołał litewski poeta również w innym wierszu tego cyklu Prietema (Półmrok) – tu za punkt wyjścia posłużyły wersy Une voix de la hune, ardente et folle, crie: Amour... gloire... bonheur!”, powracające w nakreślonej opowieści o Odyseuszu:

O saulė leidosi. Rausvai marias nudažė
Słońce zachodziło. Różem zabarwiło morze
Ir matės tolimi tyrai ir tolimos oazės,
W oddali widniały pustkowia, oazy,
Ir vienišo tyrų keleivio kažin koks klaikus miražas:
Samotny podróżny niczym straszna zjawa

— Garbės!... Meilės!... Laimės! – šaukiantis ekstazėj
–- Szacunku!... Miłości!... Szczęścia! – krzyczący w ekstazie [18]

Korzystając z częstego u Baudelaire’a motywu synestezji, Aistis w wierszu Kūrimo valandoje (W godzinę tworzenia) kreuje rozbudowane, o dużym ładunku ekspresyjnym obrazy twórczego aktu poety. We wstępie zbioru Užgesusios chimeros akis (Zgasłe oczy chimery) (1937) pisząc o naturze marzenia, poeta przywołuje obraz z XVII La Beauté - muzę o zimnych stalowych oczach. Wypracowanie pod koniec lat trzydziestych XX wieku indywidualnego sposobu wypowiedzi lirycznej powodowało stopniowe wyzwalanie się od naśladownictwa i przywiązania do swoich licznych poetyckich mistrzów (francuskiej i niemieckiej poezji średniowiecznej, W. Shakespeare, H. Heinego, Ch. Baudelaire’a, A. Błoka, Maironisa i A. Miškinisa) [19]. Trwałe sygnały obecności myślenia Baudelaire’owskiego dostrzec można też później, jak w wierszu It gyvatės gėluo (Niczym ukąszenie żmii), napisanym w Paryżu 25 grudnia 1945 roku:

Mus vis gelia gėla, it gyvatės gėluo
Jak ukąszenie żmii gnębi nas ból
Ir jos nuodai gyslose kraują stangrina –
Jego trucizna przyśpiesza bieg krwi -
Mus svajonės apvils, ir mums laimė meluos,
Marzenia zwiodą nas, okłamie miłość,
O troškimai mus kalins žiauriai prirakinę...
Żądze brutalnie skrępują...

Neužmirštamos valandas laikas nušluos,
Niezapomniane chwile zmiecie czas,
O akimirksnį džiaugsmo kančia užslopina,
Chwilę radości cierpienie zgniecie,
Net ir meilės šventovės kolonų šiluos
Uwiodą w mękę kolumny lasów
Apgaulingi vitražai vilioja kankynėn (...)
Świątyń miłości obłudne witraże (...) [20].

Znajomość poezji Baudelaire’a potwierdza również poeta Kazys Bradūnas (ur. 1917), jednak szczególne wyrazisty wpływ autora Kwiatów zła na formowanie się światopoglądu artystycznego i warsztat poetycki miał na nieco młodszego Alfonsasa Nykę-Niliūnasa (ur. 1919). W przypadku tego wybitnego poety, krytyka, tłumacza (również poezji Baudelaire’a) wpływy te dostrzegalne są już podczas drugiej wojny światowej, podczas pobytu na Zachodzie, a zmodyfikowane w innej zmienionej formie występują w całej twórczości poetyckiej. Znajomość Les Fleurs du mal i fascynacja kunsztem poezji francuskiego mistrza sprawiła, że przez pewien czas ta poetyka zdominowała „litewskość” Nyki-Niliūnasa. Stylistyczne i tematyczne zapożyczenia z Baudelaire’a pojawiają się w rozdziale Rungtynės (Zawody) debiutanckiego tomiku Praradimo simfonijos (Symfonie straty) wydanego w 1946 roku w Tiubengenie w Niemczech. Atmosferę XXXV Duellum przywołują mgliste metafory i alegorie, tragiczno-heroiczna tonacji wierszy, przerzutnie przypominające francuskie aleksandryny. Według litewskich historyków literatury, momentem odejścia i wyzwolenia się od nazbyt niewolniczego przywiązania do pierwowzoru było ukazanie się Orfėjaus medis (Drzewo Orfeusza), zbioru poezji gromadzącego wiersze powstałe w ciągu lat 1937-1953, choć niektóre zbieżności w planie ideologicznym i rozwiązań twórczych nadal się utrzymały [21]. Nykę-Niliūnasa szczególnie pociągały Baudelaire’owskie paradoksy oraz wielowymiarowość symboli poetyckich – ich ulotność, nietrwałość i wieloznaczność (jak w LXXXI Alchimie de la douleur). Cytat z tego wiersza został przywołany w Miestas (Miasto), gdzie litewski twórca przeprowadza analogię między złotą magią Hermesa, oszukanym przez los alchemikiem i własną poezją. Wykorzystana symbolika Alchimie de la douleur widoczna jest w „iluzorycznych złotych górach” czy „piramidach marzeń,” budowanym na cześć „zaginionych niegdyś słońc” z Praradimo simfonijos (Symfonie straty). Z tym obrazem koresponduje Infermo, przywołujący wspomnienie Hermesa, zdobionego litewskim złotem Madonny z Ostrej Bramy. Dalekie echa inspiracji Baudelaire’owskich rozpoznawalne są w Skausmo gramatikos (Gramatyki bólu), gdzie zamiast poezji „alchemii” obecny jest trzeźwy, bezkompromisowy termin gramatyczny, poezja zyskująca samoistną logikę i własne podstawy bytu, co zbliża Nikę-Niliūnasa z uczniami Baudelaire’a, kontynuatorami jego postawy twórczej: St. Mallarmé i P. Valéry. Postawa samego poety wobec własnego powołania i twórczości zdaniem I. Gražytė-Maziliauskienė ujawnia inne, już pozaliterackie zbieżności z francuskim dandysem: Alfonsas Nyka-Niliūnas posiada wiele własnych „ego”, z których każde jest wiarygodne, bycie poetą automatycznie zakłada antytezę codzienności, co w konsekwencji prowadzi do arystokratyzmu i dandyzmu, skrywającego napięcie miedzy ideałem i słabostkami [22].

Vytautas Kubilius w swojej syntezie XX amžiaus lietuvių literatūra, charakteryzując kierunki rozwoju dwudziestowiecznej emigracyjnej i krajowej literatury, podkreśla wspólnotę literackich fascynacji, korzystanie z dorobku tych samych europejskich poetów, zaś poparciu tej tezy nieprzypadkowo służą nazwiska Ch. Baudelaire’a i W. Whitmana. [23]

Aktualność twórczości Baudelaire’a, postrzeganej jako synteza wyrazistego, burzącego tradycyjną moralność światopoglądu potwierdza też najnowsza poezja litewska. Poetka młodego pokolenia Neringa Abrutytė (ur. 1972), uprawiająca eksperymentalną minimalistyczna lirykę w swoim drugim zbiorze wierszy iš pažintis (spowiedź) z roku 1997 pisze:

— Ką naktį veikei?
Nusmigau sugniaužusi Baudelaire’o „Paryžiaus spliną“

— Jak spędziłaś noc?
Upadałam, ściskając „Paryski spleen” Baudelaire’a [24]

Wokół Baudelaire’a

Oryginalna forma twórczości Ch. Baudelaire’a i propozycja nowej estetyki w niej zawarta stanowią ważny stały punkt odniesienia zarówno dwudziestowiecznej litewskiej krytyki literackiej, jak i współczesnych badań historycznoliterackich. Przy tej okazji do rozmaitości interpretacji, jakie powstały na temat twórczości Baudelaire’a w krytyce badaczy europejskich dodać można opinię wybitnego litewskiego historyka literatury – Vytautasa Kubiliusa, ciekawą dla polskiego czytelnika również ze względu na sposób ujęcia zagadnienia i formę dyskursu:

(...) Ch. Baudelaire jako pierwszy udzielił głosu rozdartej ludzkiej świadomości (“Dwaj bez ustanku walczą we mnie”), która z przerażającym niepokojem szukała miejsca w przesiąkniętym obcością i pustką wszechświecie (gdzie zabrakło boga), pełna nienawiści do siebie i czasu, w którym przyszło żyć. Tradycyjne tematy i obrazy poeta przeniósł w obszar egzystencjonalnej problematyki, ponieważ sztuka, według niego, powstaje nie w imię sztuki, ale aby wyrazić społeczną i moralną solidarność z ludzkim losem. Stworzył zupełnie nowy styl w poezji, łączący konkret i symbolikę, intymne ciepło i kontemplację, powagę i gorycz sceptycyzmu, głęboką myśl i niezwykle intensywny wewnętrzny ruch, dyscyplinę formy i spontaniczną niespodziankę obrazu (...). [25]

Inny głos – to opinia Tomasa Venclovy, dotycząca rozwoju literatury litewskiej w drugiej połowie XX wieku. Wyodrębniając trzy podstawowe formy funkcjonowania – legalną, emigracyjną i drugiego obiegu, autor Winter Dialogue uznaje, że bogactwo rdzennej kultury litewskiej, przechowanej w twórczości ludowej i zasilającej rodzimą poezję, broni przed niekontrolowanym epigoństwem m. in. dzieł światowej literatury (B. Pasternaka, Ch. Baudelaire’a, M. Prousta i J. Joyce). [26]

Kolejnym dowodem nie słabnącej atrakcyjności interpretacyjnej twórczości Ch. Baudelaire’a, są przynoszące wciąż nowe krytycznoliterackie rozpoznania artykuły E. Naujokaitienė (m. in. Alcheminė inspiracija Ch. Baudelaire’o poezijoje (Inspiracje alchemią w poezji Ch. Baudelaire’a) oraz Charleso Baudelaire’o ir Alfonso Nyko-Niliūno etnosimbolika (Etnosymbolika Ch. Baudelaire’a i A. Nyki-Niliūnasa), publikowane w litewskich pismach naukowych i kulturalnych. [27]. W ciągu ostatnich kilku lat twórczość autora Kwiatów zła analizowana była podczas dwóch konferencji naukowych, zorganizowanych przez Litewski Instytut Literatury i Folkloru w Wilnie oraz Wileński Uniwersytet Pedagogiczny: w referacie E. Naujokaitienė Prancūziškoji topika J. Keliuočio modernizme ir neokatalikybės apologetikoje: Baudelaire, Gide, Proustas (Francuska topika w modernizmie J. Keliuotisa i apologetyce modernizmu katolickiego: Baudelaire’a, Gide’a, Prousta) oraz w wystąpieniu G. Dručkutė Charles Baudelaire – meno kritikas (Charles Baudelaire jako krytyk sztuki).

Osobno należy podkreślić szczególny wymiar obecności autora Kwiatów zła na Litwie, mianowicie popularyzację jego dorobku poprzez kulturalne przedsięwzięcia, gdzie recytacji poezji towarzyszy prezentacja form artystycznych, przywołujące za pomocą nowoczesnych środków wyrazu modernistyczne dążenia syntezy sztuk. Przykładem takiej wielopłaszczyznowej aktywnej recepcji jest koncert muzyki kameralnej Paryžius. Spalva. Garsas. Žodis (Paryż. Kolor. Dźwięk. Słowo), wsparty obecnością francuskiej literatury, muzyki i malarstwa, który odbył się 15 marca 2003 roku w Wileńskim Pałacu Kongresów. Atmosferę miasta nad Sekwaną współtworzyły muzyka (C. Debussy’ego, M. Ravela, D. Milhauda, F. Poulenca, A. Roussella, A. Honeggera, E. Satie’go), poezja Ch. Baudelaire’a, P. Verlaine’a, P. Eluarda, P. Bourgeta (w wykonaniu Andriusa Bialobžeskisa) oraz projekcje reprodukcji najsłynniejszych obrazów C. Moneta, H. Toulouse-Lautreca, P. Cezanne’a, G. Seurata, O. Redona, P. Picassa, M. Chagalla, J. Grisa, P. Klee’a, J. Miro, Fr. Villona. Natomiast 6 grudnia tegoż roku w Litewskiej Filharmonii Narodowej został wykonany koncert na wiolonczelę i orkiestrę, napisany w 1970 roku przez Henriego Dutilleux’a Pasaulis visas tolimas (Bien coeur mis à nu), którego tytuł i forma odwoływały się do wierszy Ch. Baudelaire’a. Powstanie tego koncertu inspirował późniejszy pierwszy wykonawca partii wiolonczeli - rosyjski muzyk światowej sławy Mścisław Rostropowicz. W stolicy Litwy koncert ten zabrzmiał w wykonaniu ucznia rosyjskiego wirtuoza - wiolonczelisty Dawida Geringa.

Te dwa artystyczne wydarzenia, ściśle wiążące twórczość Charlesa Baudelaire’a z poetycką i malarską atmosferą Europy przełomu XIX i XX wieku potwierdzają charakter recepcji jego twórczości wśród litewskich czytelników, postrzeganej jako integralny składnik epoki, współtworzący kształt modernizmu francuskiego. Próba przyjrzenia się różnym formom obecności dorobku twórcy Paryskiego spleenu na Litwie ujawnia niesłabnące od końca XIX wieku zainteresowanie zarówno legendą artysty, jak i obszarem zaproponowanej przez niego poetyki. Sięganie do tej ostatniej, szczególnie w miarę zwiększania się dystansu czasowego, przybierało formę identyfikacji z szeroko pojętymi zdobyczami ówczesnej kultury europejskiej. Przegląd poetyckich rozwiązań, zainspirowanych Baudelaire’em utwierdza w przekonaniu, że w większości przypadków dokonywano selektywnego wyboru elementów estetyki autora Mojego obnażonego serca (jak korzystanie z zasady „correspondances” czy wybranych figur stylistycznych), anektowano pewne fragmenty jego koncepcji sztuki, zostawiając na dalszym planie brutalizm Kwiatów zła i dekadenckie nastroje Paryskiego spleenu. [28] Przedstawiona tu w zarysie wieloaspektowość recepcji poezji Charlesa Baudelaire’a na Litwie nie tylko obala pesymistyczne prognozy modernistów litewskich sprzed wieku, ale pozwala żywić nadzieję, że przybysz znad Sekwany zajął trwałe, choć niewątpliwie elitarne (jak na dandysa przystało), miejsce w świadomości twórców i czytelników w kraju nad Niemnem.

Bibliografia

— J. Aistis, Katarsis, eilėraščiai, opr. V. Kubilius, Vilnius 1988.
— V. Daujotytė, Parašyta moterų, Vilnius 2001.
— S. Geda, Rozmowy o poezji i o życiu [w tenże:] Śpiewy Jadźwingów, Warszawa 2002.
— I. Gražytė-Maziliauskienė, Nykos-Niliūno amžinas grįžimas, XXXIII Santaros-Šviesos suvažiavimas, „Draugo” kultūrinis priedas, 25.X.1986.
— A. Jurgutienė, Naujasis romantizmas – iš pasiilgimo. Lietuvių neoromantizmo pradininkų estetinė mintis, Vilnius 1998.
— V. Kubilius, XX amžiaus lietuvių literatūra, Vilnius 1999.
— V. Kubilius, Lietuvių literatūra ir pasaulinės literatūros procesas, Vilnius 1983.
— V. Kubilius, Neparklupdyta mūza. Lietuvių literatūra vokietmečiu, Vilnius 2001.
— V. Kubilius, A. Samulionis, A. Zalatorius, V. Vanagas, Lithuanian Literature, Vilnius 1997.
— S. Kymantaitė-Čiurlionienė, Kritikos žvilgsnis į Lietuvos inteligentiją, Vilnius 1910.
— Lietuvių Egzodo Literatūra 1945-1990, pod red. K. Bradūnasa, R. Šilbajorisa, Chicago 1992.
— V. Mačernis, Po ūkanotu nežinios dangum. Poezija, proza, laiškai, opr. V. Kubilius, Vilnius 1990.
— V. Mykolaitis-Putinas, Lyrika, Vilnius 1982.
— V. Mykolaitis-Putinas, Raštai, t. I, Vilnius 1989.
— E. Naujokaitienė, Alcheminė inspiracija Ch. Baudelaire’o poezijoje, „Literatūra” 1994, nr 36 (4).
— E. Naujokaitienė, Ch. Baudelaire’o ir A. Nyko-Niliūno etnosimbolika, „Kultūros barai” 2004, nr 1.
— B. Sruoga, Bangų viršūnės, Vilnius 1966.
— B. Sruoga, Raštai, t. VII, Vilnius 2001.
— „Šiaurės Atėnai” 15. 02. 2003, nr 640.
— „Šiaurės Atėnai” 29. 03. 2003, nr 646.
— R. Šilbajoris, Balys Sruoga ir simbolistai [w:] Balys Sruoga. Kūrybos studijos ir interpretacijos, opr. R. Žilinskis, Vilnius 2001.
— Wywiad E. Vaitkevičiūtė z V. Baltuškevičiusem: www.rasyk.lt.

[1] Szczegółową analizę znaczenia twórców i krytyków „Młodej Polski” w kształtowaniu się programu estetycznego modernistów litewskich przynosi studium A. Jurgutienė Naujasis romantizmas – iš pasiilgimo. Lietuvių neoromantizmo pradininkų estetinė mintis, Vilnius 1998, szczególnie rozdział Lietuviško neoromantizmo sąsajos su „Jaunąja Lenkija”, s. 67-84.

[2] S. Kymantaitė-Čiurlionienė, wstęp do: Kritikos žvilgsnis į Lietuvos inteligentiją, Vilnius 1910. Cit. za V. Daujotytė, Parašyta moterų, Vilnius 2001, s. 230. Przekład I. Szulskiej.

[3] Szerzej A. Jurgutienė, s. 171.

[4] Cit. za B. Sruoga, Raštai, t. VII, Vilnius 2001, s. 246

[5] V. Mačernis, Po ūkanotu nežinios dangum. Poezija, proza, laiškai, opr. V. Kubilius, Vilnius 1990.

[6] Wywiad E. Vaitkevičiūtė z V. Baltuškevičiusem zamieszczony na www.rasyk.lt.

[7] „Šiaurės Atėnai” 15. 02. 2003, nr 640; „Šiaurės Atėnai” 19. 03. 2003, nr 646

[8] Rozmowy o poezji i o życiu, tłum. Ł. Matusiak, [w:] S. Geda, Śpiewy Jadźwingów, Warszawa 2002, s. 139

[9] Charakterystykę związków z rosyjskim symbolizmem przynosi artykuł R. Šilbajorisa Balys Sruoga ir simbolistai, s. 58-66 [w:] Balys Sruoga. Kūrybos studijos ir interpretacijos, opr. R. Žilinskis, Vilnius 2001

[10] B. Sruoga, Bangų viršūnės, Vilnius 1966, s. 14. Przekład I. Szulskiej

[11] V. Kubilius, XX amžiaus lietuvių literatūra, Vilnius 1999, s. 245.

[12] V. Kubilius, A. Samulionis, A. Zalatorius, V. Vanagas, Lithuanian Literature, Vilnius 1997, s. 301.

[13] V. Kubilius, Neparklupdyta mūza. Lietuvių literatūra vokietmečiu, Vilnius 2001, s. 105.

[14] V. Mykolaitis-Putinas, Raštai, t. I, Vilnius 1989, s. 256-275. Wolny przekład I. Szulskiej.

[15] V. Mykolaitis-Putinas, Lyrika, Vilnius 1982, s. 383.

[16] Lietuvių Egzodo Literatūra 1945-1990, pod red. K. Bradūnasa, R. Šilbajorisa, Chicago 1992, s. 63.

[17] Zob. komentarz wydawcy V. Kubiliusa [w:] J. Aistis, Katarsis, eilėraščiai, Vilnius 1988, s. 368.

[18] J. Aistis, Prietema [w:] op. cit., s. 142. Przekład I. Szulskiej.

[19] Op. cit., s. 24. Przekład I. Szulskiej.

[20] J. Aistis, It gyvatės gėluo, op. cit., s. 292. Przekład I. Szulskiej.

[21] Lietuvių Egzodo Literatūra 1945-1990, op. cit., s. 392.

[22] I. Gražytė-Maziliauskienė, Nykos-Niliūno amžinas grįžimas, XXXIII Santaros-Šviesos suvažiavimas, „Draugo” kultūrinis priedas, 25.X.1986. Cit. za Lietuvių Egzodo Literatūra 1945-1990, s. 766-767.

[23] V. Kubilius, XX amžiaus literatūra, op. cit., s. 619.

[24] Cytat z wiersza baseinas(basen) w przekładzie I. Szulskiej. Cit. za V. Daujotytė, s. 662.

[25] V. Kubilius, Lietuvių literatūra ir pasaulinės literatūros procesas, Vilnius 1983, s. 217. Przekład I. Szulskiej.

[26] Przegląd myśli krytycznej T. Venclovy zawiera m. in. Lietuvių Egzodo Literatūra 1945-1990, s. 771.

[27] E. Naujokaitienė, Alcheminė inspiracija Ch. Baudelaire’o poezijoje, „Literatūra” 1994, nr 36 (4) oraz też, Ch. Baudelaire’o ir A. Nyko-Niliūno etnosimbolika, „Kultūros barai” 2004, nr 1.

[28] Taki stosunek do twórczości Ch. Baudelaire’a wykształcił się już na początku XX wieku u potencjalnych zwolenników jego poetyki, jakimi byli litewscy moderniści. Zob. A. Jurgutienė, op. cit., s. 299.